دوران نوجوانی نقش بسیار مهمی در ساختن آینده‌ی هر فرد داشته است و دارد، دلیل آن این است که “دل نوجوان مانند زمین خالى و آماده است, هر آنچه در آن انداخته شود مى‌پذیرد. دل نوجوان به زمین آماده و پاکى مى‌ماند که هر بذرى را در آن بپاشند همان را قبول خواهد کرد/ امام علی(ع)”

گاهی والدین نمی‌دانند چطور با نوجوان خود رفتار کنند که در او تأثیر خوب و سازنده‌ای داشته باشد، همین امر باعث ناسازگاری و سرد شدن رابطه بین آنها می‌شود؛ والدین می‌گویند فرزند نوجوان آنها با اینکه نسبتا بزرگ شده به حرف‌های‌شان گوش نمی‌دهد، فرزند نوجوان هم می‌گوید از طرف آنها مورد توجه قرار نمی‌گیرد؛ کمتر خانواده‌ای را می‌توان پیدا کرد که با این موضوع سر و کار نداشته باشد

برای اینکه متوجه شویم چطور با نوجوان خود رفتار کنیم و اینگونه چالش‌ها را رفع نماییم اول باید متوجه شویم که نوجوان چه چیزهایی را بیان نمی‌کند اما در دنیای درونی‌اش خیلی آنها را مد نظر دارد، این موارد بیشتر نیازهایی روحی و عاطفی هستند که او به دلایل مختلف آنها را به روشنی نمی‌گوید؛ والدین اگر به این موارد توجه داشته باشند می‌توانند با رعایت آنها در این سن بر روی رشد و بالندگی او تأثیر مثبتی بگذارند

اگر نوجوان داری و یا در آینده خواهی داشت و یا شغلت به گونه‌ای است که با نوجوانان در ارتباط هستی ادامه‌ی این مطلب که برای اولین‌بار اینگونه نوشته می‌شود را از دست نده چون موضوعاتی در آن بیان شده که کمتر از زبان نوجوانان گفته می‌شود

خب، فرزند نوجوان ما چه نیازهایی دارد و آنها را به والدین خود به روشنی و مستقیم بیان نمی‌کند!؟ 

هم صحبت شدن: نوجوان نیاز دارد در طول شبانه‌روز والدین او مانند یک دوست صمیمی زمان‌هایی را کنارش بنشینند و به صحبت‌هایش گوش دهند و با او گفتگو کنند، روزهایی هم که والدین ممکن است چند روزی سر کار باشند و یا نوجوان در محیط تحصیل باشد به او از راه دور در تماس باشند. اگر این نیاز به خوبی برطرف شود او دلیلی برای هم‌صحبتی با افراد غریبه پیدا نمی‌کند تا آن را از سمت آنها رفع نماید

محیط خانه: هر چه فضایی که در خانه وجود دارد آرام‌تر و دلنشین‌تر باشد تمایل به بودن در مکان‌های دیگر کمتر احساس می‌شود و اینگونه برای نوجوان جا می‌افتد که کانون گرم خانواده بهتر از بودن در مکان‌های دیگر است، به همین خاطر نوجوان نیاز دارد محیط خانه آرام و دل‌نشین باشد

شادی و نشاط: هیجانات و احساسات نوجوانان در این سن بسیار بالا می‌باشد، آنها به دنبال شادی و نشاط هستند و این نیاز اگر به درستی از سمت والدین در محیط خانواده رفع شود تأثیر زیادی در روحیه و سلامت او خواهد داشت

توجه به علایق: علایق هر فرد با فرد دیگر متفاوت است، نوجوان تمایل دارد به علاقه‌مندی‌های خود سرگرم شود و پس از اینکه کمی بزرگ‌تر شد در رشته‌ی تحصیلی که به آن عمیقا علاقه دارد تحصیل کند، به همین خاطر والدین باید به جای مجاب نمودن او در انتخاب‌هایی که خودشان به دلایل مختلف می‌پسندند او را در سرگرم شدن به علایق سالم او و همچنین در رشته‌ی تحصیلی که به آن علاقه دارد تشویق و حمایت کنند چون اینگونه می‌تواند یک عمر با رضایت خاطر با آنها زندگی کند

شناخت استعدادها: هر چه استعدادهای درونی در نوجوانی بهتر شکوفا شوند عملکرد او در ابعاد مختلف زندگی^{*شخصی، خانوادگی، کاری و اجتماعی*} بهتر خواهد بود. کار بر روی استعدادها مانند علایق, سرگرمی خوبی‌ست تا نوجوان به کارها و سرگرمی‌های بیهوده و زمان‌بر مشغول نشود و اوقات فراغتش را به خوبی بگذراند

عدم مقایسه درست: یکی از موارد مهمی که بر روی نوجوان تأثیر منفی می‌گذراد و از آن گریزان می‌باشد مقایسه اشتباه است. والدین باید دقت داشته باشند که هر فرد با فرد دیگر متفاوت است و هر کس باید خودش را بشناسد تا خود را رشد دهد و شکوفا نماید و هویت مستقل مختص به خودش را پیدا کند و آن را داشته باشد. آنها باید این موضوع را درک کنند که موفقیت برای هر فرد تعریف مختص به خودش را دارد و قرار نیست همه مثل هم باشند

آشنایی با الگوهای خوب: الگو داشتن برای نوجوان یک چیز کاملا طبیعی است، اگر والدین بتوانند فرزند نوجوان‌شان را با الگوهای خوب آشنا کنند او کمتر تمایل پیدا می‌کند که به سمت الگوپذیری از افراد غیرمعقول تمایل نشان دهد. افرادی که سبک زندگی سالمی دارند و در مسیر درستی قرار دارند می‌توانند الگوهای خوبی برای نوجوان باشند. ناگفته نماند که خودِ والدین می‌توانند بهترین الگو برای نوجوان باشند و رفتار و گفتار آنها بر روی او تأثیر زیاد و ماندگاری می‌گذارد

داشتن دوستان خوب: هر نوجوان به دوستانی نیاز دارد تا به نوعی با محیط اجتماع در ارتباط باشد. اگر والدین نکته‌های مهمی که نوجوان باید آنها را در هنگام برقراری ارتباط با دوستانش رعایت کند را به او بیاموزند او می‌تواند دوستان خوبی داشته باشد و از دوستان بد و یا برخی از گفتار و رفتارهای نامناسبی که در آنها می‌بیند فاصله بگیرد و تحت تأثیر گفتار و رفتار و یا درخواست‌های اشتباه آنها قرار نگیرد؛ پرخاش‌گری، حسادت، دمدمی مزاج، سرزنش‌گر، فرصت‌طلب، دخالت‌کننده در موضوعات شخصی برخی از ویژگی‌های آنهاست. امام علی(ع) در این‌باره گفته‌اند: “از مکان‌های تهمت آمیز و جاهایی که مردم به آن بدگمانند بپرهیز زیرا همنشین بد انسان را گول می‌زند”. دوستان خوب به سلامت اخلاقی و رفتاری و ساخته شدن شخصیت انسان کمک می‌کنند، آنها همدم تنهایی‌های انسان، شریک غم‌ها و شادی‌ها، بازوی یاری رسان در نیازمندی‌ها، تکیه‌گاه انسان در مشکلات و سختی‌ها و مشاور خیرخواه در لحظات تردید و ابهام هستند. همچنین اگر نوجوان به خوبی آموزش دیده باشد چه بسا رفتار و گفتارهای نامناسب دوستان خود را هم تغییر دهد و آنها را به مسیر درستی هدایت کند

زمان‌هایی برای خود: نوجوان به خاطر اینکه در این مقطع سنی نسبت به دوران کودکی با دید بازتری به موضوعات مختلف فکر می‌کند، بیشتر با محیط اجتماع در ارتباط است و تجربیات جدیدی را کسب می‌نماید که بر روی روحیه و افکارش تأثیر می‌گذارند گاهی نیاز به خلوت و تنهایی دارد و این امر یک چیز کاملا طبیعی است. والدین باید این شرایط را درک کنند و به او اجازه دهند در زمان خلوت و تنهایی با آنها کنار بیاید

نیاز به هستی‌شناسی و خودشناسی: سنی که نوجوان در آن قرار دارد و برخی سوال‌های اساسی که ممکن است برایش پیش بیایند بهترین فرصت است که او با موضوعات مهم هستی‌شناسی و خودشناسی آشنا شود، سوال‌هایی مانند: این دنیا را چه کسی و به چه علت خلق کرده است؟، انسان برای چه چیز آفریده شده است؟، چه توانایی‌هایی دارد؟، تفاوتش با دیگر موجودات در چیست؟، مقصد نهایی‌اش کجاست؟، چه کارهایی را باید انجام دهد تا زندگی خوبی داشته باشد؟ و… بسیاری سوال‌های مهم دیگر, پاسخ خوب دادن به اینگونه پرسش‌ها مسیر صحیحی را روبروی نوجوان قرار می‌دهد و در نهایت از هستی‌شناسی و خودشناسی به خداشناسی می‌رسد و تمایل بیشتری برای انجام کارهایی که خداوند آنها را از انسان خواسته است تا در سلامت باشد و زندگی خوبی داشته باشد پیدا می‌کند

دیده و شنیده شدن: نوجوان در این سن بیشتر تمایل دارد تا دیده و شنیده شود به همین خاطر تلاش می‌کند توجه اطرافیان را به خود جلب نماید. والدین باید بتوانند به او راهنمایی و کمک کنند تا به شکل صحیحی این کار را انجام دهد. توجه به علاقه‌مندی‌های مفید و سالم و شکوفایی استعدادها موارد خوبی هستند که در دیده و شنیده شدن درست نوجوان کمک می‌کنند

اظهارنظر: یکی از موارد مهم در دیده و شنیده شدن این است که به نظرات نوجوان اهمیت داده شود، از او در برخی کارهای خانواده نظرخواهی شود و اگر پیشنهاد او در موضوعات مختلف درست و قابل اجرا است به آن احترام گذاشته شود و والدین آن را در تصمیمات خود لحاظ کنند

نیاز به قدردانی: وقتی فرزند نوجوان در انجام برخی کارهای خانه مشارکت می‌کند، به خرید می‌رود، ایثار و ازخودگذشتگی نشان می‌دهد, تمایل دارد والدین ارزش کارها و رفتار او را بدانند و از انجام آن کارها قدردانی کنند

تشویق کارهای درست و موفقیت‌ها: وقتی نوجوان و یا حتی کودک کار درستی انجام می‌دهد و یا به موفقیت‌هایی می‌رسد تشویق او موضوع مهمی است. بی‌تفاوت بودن نسبت به این موارد و مواردی که در پاراگراف قبل گفته شدند تکرار آن کار درست و موفقیت را کم می‌کند و تشویق, انجام کار درست و رسیدن به موفقیت‌های بیشتر را برایش ممکن می‌کند و باعث انگیزه در او می‌شود تا کارهای درست را بیشتر انجام دهد و به موفقیت‌های بهتری دست یابد. تشویق کلامی، تشویق رفتاری و تشویق با هدیه دادن سه مورد از موارد مهم در این زمینه می‌باشند

پذیرش اشتباهات: امکان اینکه نوجوان در این سن با اشتباه در انجام کارهای مختلف مواجه شود طبیعی می‌باشد به همین خاطر باید این موضوع را پذیرفت. والدین در هنگام اشتباهات نباید او را سرزنش کنند، چشم‌پوشی از اشتباهات کار درستی است و بهتر است در زمان مناسب با ملایمت دلیل اشتباه او را بازگو کنند و چگونگی رفع و جبران آن را به نوجوان خود بگویند تا با تجربه‌ای که کسب کرده است آن را جبران کند

عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس: عزت‌نفس به معنای ارزشمند دانستن خود می‌باشد و اعتمادبه‌نفس باور به توانمندی‌های خود است. این دو مورد کمک زیادی به نوجوان می‌کنند تا شخصیت قوی داشته باشد و با تجربه‌ی کمی که دارد عوامل بیرونی ناهنجار در فضای مجازی و اجتماع بر روی او تأثیر نگذراند. والدین با تقویت عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس نوجوان, شخصیت قوی از او می‌سازند که این کار با عشق و محبت ورزیدن به او، وقت گذاشتن و گوش سپردن به حرف‌هایش، شناساندن و رشد علاقه‌مندی‌های سالم و مفید و شکوفایی استعدادها، مقایسه درست، دیده و شنیده شدن، توجه به اظهارنظرهایی که دارد، احترام گذاشتن و قدردانی از او، تشویق کارهای درست و موفقیت‌هایی که کسب می‌کند، برخورد مناسب با اشتباهاتی که انجام می دهد ممکن می‌شود

مستقل بودن: نوجوان تمایل دارد آرام آرام روی پای خودش بأیستد و مستقل باشد و کارهای مختلف را به تنهایی انجام دهد. اگر این حس استقلال‌طلبی به درستی مدیریت شود تأثیر زیادی در تشکیل خانواده‌ای سالم برای او خواهد داشت چرا که استقلال پیدا نمودن در تشکیل خانواده این نیاز را در او به خوبی رفع می‌کند تا وابسته به والدین نباشد و در زمان مناسب قسمت مهم بعدی زندگی‌اش را شروع کند

تصمیم‌گیری‌های مهم: والدین باید بتوانند برای تصمیم‌گیری در موضوعات مهم به نوجوان کمک کنند و با راهنمایی خوب و بجا موجب گرفتن تصمیمات مهم و سرنوشت‌ساز او شوند

شغل آینده: نوجوانان در این سن بیشتر به شغل آینده‌ی خود فکر می‌کنند. آنها قلباً نمی‌خواهند فقط به کار مشغول شوند و تنها از آن درآمد بالا به دست آورند و فقط از نظر ظاهری در رفاه باشند، بلکه می‌خواهند در تمام ابعاد زندگی رشد کنند و عمیقا موفق، خوشبخت و شاد باشند. والدین باید بتوانند تا زمانی که دست آموزش دهندگان ثروت و زندگی‌های آنچنانی و کسب درآمد بالا به نوجوان نرسیده است او را راهنمایی کنند تا با توجه به علاقه‌مندی و استعداد ویژه‌ای که دارد مسیر شغلی‌اش را ادامه دهد تا به مرور زمان در آن به موفقیت‌های شغلی و درآمد خوب برسد و در جایگاه درست خود در جامعه قرار بگیرد

مواردی که مطرح شد موضوعاتی هستند که نوجوانان امروزی و آینده خیلی به آنها نیاز دارند و در فواصل زمانی مختلف فکر آنها را به خود مشغول نموده و می‌نماید، والدین در هر طبقه از اجتماع باید بتوانند با توجه به این موارد با نوجوان ارتباط خوبی برقرار نمایند، او را راهنمایی کنند تا خودش را به شکل صحیح رشد و پرورش دهد و از مسیرهای اشتباه که ممکن است پیش رویش قرار بگیرند خود را دور نگه دارد

در کنار مواردی که در بالا به آنها اشاره شد نقش سه مورد مهم ۱- همدلی، ۲- حمایت‌های والدین و ۳- محبت آنها به نوجوان می‌تواند در دور نمودن او از مسیرهای اشتباه مانند دوستان بد، روش زندگی ناهنجار، سبک پوشش نامتعارف، اعتیاد و انحرافات دیگر بسیار پُر رنگ و مهم باشد؛ آموختن مهارت نه گفتن و اعتمادبه‌نفس داشتن در این موارد بسیار مهم است

مهارت نه گفتن با افزایش اعتمادبه‌نفس و ایجاد احساس کارآمدی در نوجوان کمک زیادی می‌کند تا بتواند هویت پیدا کند و استقلال خود را در برابر همسالانش حفظ نماید و در برابر پیشنهادهای ناسالم آنها مقاومت کند، مخصوصا اگر افراد مختلفی با دیدگاه‌های گوناگون در محیط اجتماع و فضای مجازی پیرامون نوجوان باشند, با ترک یا از دست دادن برخی از آنها احساس خلأ نمی‌کند، در نتیجه راحت‌تر می‌تواند در برابر سبک زندگی و درخواست‌های ناسالم آنها مقاومت نماید

همچنین کنترل و نظارت برای دوران کودکی مناسب است اما در نوجوانی باید جایش را به مراقبت غیر مستقیم بدهد؛ در دوران نوجوانی کنترل باعث رنجش است و موجب از دست دادن استقلال و حریم شخصی و پنهان کاری نوجوان می‌شود اما مراقبت حس اهمیت دادن، نگران او بودن و هوایش را داشتن را در او ایجاد می‌کند و موجب اعتماد و صمیمیت بیشتر بین آنها می‌شود، این مورد باعث می‌شود در بیشتر مواقع مسئله و مشکلی برایش پیش بیاید خودش آن را به والدین بگوید

والدین مهم‌ترین الگوهای گفتاری و رفتاری فرزند خود می‌باشند و اگر در این سن به نیازهای او که بیشتر روحی و عاطفی هستند توجه کنند، مهارت‌های لازم برای نوع گفتار و رفتار مناسب با فرزند نوجوان‌شان را بیاموزند، حالات روحی و رفتاری او و شرایط زمانی را درک کنند جدا از اینکه فرزندشان برون‌گرا است یا درون گرا, می‌توانند با نوجوان خود در موضوعات مختلف کنار بیایند و آرام آرام هویت و شخصیت خوبی از او در این دوران مهم زندگی بسازند. اگر رفتار آنها درست باشد بر روی خلق و خوی نوجوان تأثیر مثبتی می‌گذارند و از او در این سن و سپس جوانی فردی منطقی، اندیشمند و موفق می‌سازند. ارتباطات دو سویه همراه با تحمل، صبر و بردباری زمینه‌ساز درک مشترک، کاهش تقابل و ناسازگاری و تقویت روابط آنها با هم خواهد شد

نکته‌ی بعدی که مهم است این است که نقش امر و نهی و نصیحت در والدین باید به راهنمایی و توصیه و اگر این کار خوب را انجام دهی چه فواید‌ خوبی دارد و اگر آن کار به ظاهر درست را انجام دهی چه ضررهایی دارد تبدیل شود تا نوجوان متوجه شود به خاطر خودش او را راهنمایی می‌کنند. نوع و لحن کلام و گفتار، به اندازه سخن گفتن و زمان گفتگو تأثیر بسیار زیادی در پذیرش کار خوب و دوری از کار بد و گرفتن تصمیمات درست دارد. در هنگام صحبت گفتن برخی ضرب‌المثل‌ها و مصراع‌های شعر اگر بجا باشند می‌تواند راهنمایی و توصیه‌ها را برای نوجوان دلپذیرتر کند، مانند: “جوانا سر متاب از پندِ پیران؛ که رأی پیر از بختِ جوان به. پیران سخن ز تجربه گویند, گفتمت؛ هان ای پسر که پیر شوی, پند گوش کن/ حافظ”

فرزند در نوجوانی دیگر کودک نیست، دو چالش بنیادین یعنی بلوغ و هویت‌یابی با این دوره هم‌زمان هستند، به همین خاطر رفتار والدین هم باید با او تا جای ممکن مانند یک فرد عاقل و بالغ و با احترام، دوستانه، صمیمی و با توجه به عصری که در آن است باشد تا رابطه‌ای اثربخش بین آنها برقرار شود و روال رشد طبیعی او در این مقطع سنی حساس با راهنمایی و مراقبت مناسب طی شود

ما دهه شصتی‌ها و قبل‌تر از آن وقتی نوجوان بودیم در کوچه‌های خاکی و حیاط‌های بزرگی که در خانه‌ها بود بازی می‌کردم، شور و شوق داشتیم برای مهمانی رفتن و مهمان آمدن‌های هفتگی، چیزی به نام فضای مجازی و دستگاه‌های دیجیتال امروزی نبود که وقت‌مان را با آنها پُر کنیم و شاهد نوع گذراندن زندگی افراد مختلف در سراسر دنیا و بیان نظرات آنها باشیم، نهایتش یک تلویزیون پت و پهن و آتاری بود که روزی چند ساعت با آن بازی می‌کردیم ولی بیشتر در دنیای واقعی به سر می‌بردیم، اما این روزها در کوچه‌ها بسیار کم پیش می‌آید که نوجوانان دور هم جمع شوند و حیاط بزرگی در کمتر خانه‌ای هست که مثل آن زمان‌ها در آن بازی کنند و تحرک داشته باشند، رفت و آمدهای فامیلی هم کم شده و هر کس در محیط خانه‌ی خود راحت‌تر است و بیشتر سرها در این صفحه‌های شگفت‌انگیز است که بر روی حال و روحیه و رفتار هر فرد بسته به نوع استفاده از آنها تأثیر مختلفی می‌گذارد، نوجوانان حال و آینده نیز از این موضوع جدا نیستند

در این شرایط هر نوجوانی برای اینکه سلامت خود را حفظ کند و به درستی رشد نماید, مهم است بیاموزد در جایی که در آن زندگی می‌کند واقع‌بین و واقع‌نگر باشد، هویت منحصربه‌فردش را پیدا کند و قدم در مسیر خودش بگذارد و بتواند شخصیت خود را با توجه به آداب و رسوم ملی و محلی که در آن زندگی می‌کند به درستی شکل دهد و آن را بسازد

در کُل شرایط زندگی با گذشته خیلی تغییر کرده، نسل امروز و آینده تفاوت زیادی با گذشته دارند، والدین به عنوان مهم‌ترین و اولین افرادی که وظیفه‌ی رشد و پرورش فرزندشان را بر عهده دارند باید دیدگاه و نگرش بازی داشته باشند و خود را با توجه به نیازهای نوجوان به گونه‌ای صحیح با او وفق دهند، انعطاف‌پذیر باشند تا سازگاری خوبی بین آنها ایجاد شود، البته این به معنای تأیید برخی رفتارهای نامطلوب نوجوان نیست بلکه به معنای تصحیح برخی رفتارهای اشتباه او در بستر دوستی و صمیمیت است که آرام آرام شکل می‌گیرد و با آموزش و اجرای صحیح آموزش‌های کاربردی و قابل اجرا می‌توان به آن رسید.

۱۴۰۲/۸/۱۲

منبع:

مأموریت+/ مقالات محمد کارگر مزرعه ملا

موضوعات مفید:

کتاب‌های: نوجوانان تاب‌آور/ توضیح– تاب‌آوری در نوجوانان

نگاه نهج‌البلاغه به نوجوانان

هدایت دوستان بد

^{دوران کودکی سید محمدعلی قاضی طباطبائی در دامن پُر مهر و محبت مادری سپری شد که خود از تربیت یافتگان سعادتمند مکتب اسلام بود. او زنی پاکدامن بود که وظیفه‌شناس و آشنا به مسئولیت‌های سنگین مادری بود و رسالت خویش را در تعلیم و تربیت فرزندانش و ساختن آینده‌ای روشن برای آنها می‌دید. بدین‌سان شخصیت، فکر و ذهن سید محمدعلی به نحو بسیار زیبایی شکوفا گردید. مرحوم حاج میرزا باقر قاضی نیز به جهت علاقه‌ی سرشار و محبت به‌سزایی که به فرزندش داشت و توجه خاص به تعلیم و تربیت صحیح سید محمدعلی بعد از مدت‌ها فکر و بررسی و مشورت‌های لازم به این نتیجه رسید که آموزش فرزند خود را به میرزا محمدحسین و برادر ارجمند خویش حاج میرزا اسدالله قاضی طباطبایی که هر دو از عالمان وارسته و مربیان دلسوز و آگاه و نمونه‌های چشمگیر اخلاق اسلامی بودند بسپارد.}